ড০ ৰক্তিম ৰঞ্জন শইকীয়া
বিজ্ঞানমনস্কতাৰ
ধাৰণাবোৰো একেবাৰে চলমান ধাৰণা৷ আজিলৈকে আহৰণ কৰা জ্ঞানৰ ভিত্তিত আমি দাবী কৰা
বিজ্ঞানমনস্কতাৰ ধাৰণাবোৰ দুদিনৰ পাছত অন্ধবিশ্বাস হৈ পৰাৰ সম্ভাৱনা থাকে৷ আজি
অন্ধবিশ্বাস বুলি দাবী কৰা পৰিঘটনা এটা পৰৱর্তী সময়ত
বৈজ্ঞানিক সত্যও হৈ পৰিব পাৰে৷ আচলতে এনেবোৰ বিচাৰ সমসাময়িক ভাৱধাৰা, চিন্তা
আৰু যুক্তিৰ আধাৰত কৰা হয়৷ সময় সলনি হোৱাৰ লগেলগে নতুন চিন্তা ভাৱধাৰাৰ আগমন হয়
আৰু আমাৰ সিদ্ধান্তবোৰো সলনি হয়৷ প্ৰাচীন ভাৰতত বিজ্ঞানমনস্কতাৰ চর্চাৰ বিষয়ে
চিন্তাৰ কৰোঁতে আমি এইটো দিশ বিবেচনাত ৰাখিহে আগবঢ়াটো বাঞ্ছনীয়৷
কুৰি
শতিকাত প্ৰসাৰ লাভ যুক্তিবাদৰ আধাৰত প্ৰাচীন ভাৰতৰ মনোজগতত দৃষ্টিপাত কৰোঁতে আমি ভাৰতীয় বুদ্ধিজীৱিসকলৰ মাজতো বহুখিনি মতদ্বৈধ দেখিবলৈ পাওঁ৷
একাংশ অত্যুৎসাহীয়ে একদর্শীভাৱে প্ৰাচীন ভাৰত মানেই সোণৰ সোলেং বুলি প্ৰতিষ্ঠা
কৰিবলৈ উঠিপৰি লাগে আৰু অন্য এদলে প্ৰাচীন ভাৰতৰ সভ্যতা, দর্শন, বিজ্ঞান
সকলোকে নশ্চাৎ কৰিবলৈ যত্নপৰ হয়৷ আচলতে পৃথিৱীৰ যিকোনো ঠাইৰ সভ্যতাত থকাৰ দৰে
ভাৰততো বিভিন্ন মতাদর্শ, দর্শন আৰু চিন্তাৰ পয়োভৰ দেখা
পাওঁ৷ আচৰিত কথা এয়ে যে ভাৰতত এটা সময়ত বিভিন্ন বিপৰীতমুখী মতাদর্শবোৰে
সংঘর্ষৰ পৰিৱর্তে সহাৱস্থানহে কৰিছিল৷
প্ৰাচীন
ভাৰত সম্পর্কে চিন্তা-চর্চা কৰিলেই আমাৰ মনলৈ ব্ৰহ্ম, ধর্ম, যজ্ঞ, মোক্ষ
আদি শব্দৰে ধুঁৱলী-কুঁৱলী এখন
ভাববাদী ভাৰতৰ ছবিহে মনলৈ আহে যদিও প্ৰাচীন ভাৰতত বস্তুবাদী দর্শনৰো কিছু পৰিমাণে
চর্চা হৈছিল৷ প্ৰাচীন ভাৰতৰ বস্তুবাদী দর্শনৰ সীমিত প্ৰসাৰ ব্যৱহাৰিক পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ যোগেদি আৰম্ভ হৈছিল৷ প্ৰায়বোৰ পশ্চিমীয়া ইতিহাসবিদৰ মতে
যিকোনো এটা ধাৰণা সম্পর্কে সিদ্ধান্তত উপনীত হ’বলৈ নানা
ব্যৱহাৰিক পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ মাজেদি আগবঢ়াৰ পদ্ধতিটোৰ
আৰম্ভণি কৰিছিল খ্ৰীষ্টীয় সপ্তদশ শতিকাৰ এগৰাকী ইংৰাজ ফ্ৰান্সিছ বেকনে৷ কিন্তু
বেকনৰ জীৱনপঞ্জী অধ্যয়ন কৰিলে দেখা যায় তেওঁ প্ৰকৃতার্থত কোনো গুৰুত্বপূর্ণ
বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰাই নাছিল৷ আনহাতে বেকনৰ
জন্মৰ ২০০০ বছৰৰ আগতেই পায়সি নামৰ এগৰাকী ভাৰতীয় ব্যক্তিয়ে কিছুমান স্মৰণীয় পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ যোগেদি সিদ্ধান্তত
উপনীত হোৱাৰ প্ৰথম প্ৰয়াস চলাইছিল৷
বৌদ্ধ
আৰু জৈন সূত্ৰবোৰৰ মতে পায়াসি এজন ৰজা আছিল৷ ‘দীৰ্ঘ নিকায়’ নামৰ বৌদ্ধ
গ্ৰন্থখনৰ এটা সূত্ৰ হ’ল পায়াসি সূত্ৰ (পালি ভাষাত সূত্ত)৷ এই সূত্তৰ পৰাই ৰজা
পায়াসিৰ ভয়ংকৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাবোৰৰ বিষয়ে জানিব পাৰি৷ এই সূত্তটোত সন্দেহবাদী
ৰজা পায়সি আৰু বৌদ্ধ ভিক্ষু কুমাৰ
কচ্ছপৰ মাজত হোৱা বিতর্কৰ কথা কোৱা হৈছে। কুমাৰ কচ্ছপ পায়সিৰ ৰাজ্যৰ মাজেৰে পাৰ
হৈ যোৱাৰ সময়তে আলোচনাৰ বাবে আহ্বান কৰি আনিছিল৷ পায়াসি সূত্তৰ যোগেদি আমি ৰজাৰ পৰীক্ষাসমূহৰ বিষয়ে জানিব পাৰোঁ৷ পায়সিৰ পৰীক্ষাবোৰত বহুত কাৰিকৰী ভুল থাকিলেও পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ মাজেদি সত্যত উপনীত হোৱাৰ যি আলোকসন্ধানী প্ৰক্ৰিয়া তাক আমি
পায়সিৰ পৰীক্ষা বোৰৰ মাজত দেখিবলৈ পাওঁ৷
ৰজা
পায়সিয়ে বৌদ্ধ ভিক্ষু কুমাৰ কচ্ছপক তেওঁৰ পৰীক্ষাসমূহৰ বিষয়ে ব্যক্ত কৰিছিল৷
পায়সিৰ মূল সন্দেহটো আছিল মৃত্যুৰ পাছত পৰলোকত পুৰস্কাৰ আৰু
শাস্তি সম্পর্কে থকা বিশ্বাসক লৈ। গতিকে
মৃত্যুৰ পাছত জীৱন সম্পর্কে থকা তত্ত্ববোৰক লৈ তেওঁ এলানি
বিস্তৃত পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা চলাইছিল৷ তেওঁ প্ৰথমে
মৃত্যুশয্যাত পৰি থকা আৰু জীৱনজুৰি হত্যা, চুৰি
কার্য আৰু মিথ্যাচাৰৰ লগত জড়িত কিছু ব্যক্তিৰ ওচৰলৈ গৈ এটা চুক্তি কৰিছিল৷ সেই চুক্তিমতে
সেই ব্যক্তিসকল যদি নৰকলৈ যায়, তেন্তে তেওঁলোকে
কথাটো ঘূৰি আহি ৰজা জনাব৷ কিন্তু দুষ্কর্মৰ লগত জড়িত কোনো মৃত ব্যক্তিয়েই নৰকৰ
বার্তা দিবলৈ ৰজাৰ ওচৰলৈ কেতিয়াও ঘূৰি নাহিল৷ এক পৰীক্ষা সৎ লোকৰ ক্ষেত্ৰত কৰাৰ
পাছতো স্বর্গৰ বতৰা লৈ কোনো লোক ৰজাৰ ওচৰলৈ ঘূৰি নাহিল৷
ৰজা
পায়সিয়ে আন এলানি পৰীক্ষা চলাইছিল মৃত্যুদণ্ডপ্ৰাপ্ত অপৰাধীক লৈ৷
তেওঁ এজন মানুহক মৃত্যুদণ্ড দিয়াৰ আগমুহূৰ্তত ওজন লৈ
পাছ মুহূৰ্তত ধনুৰ
গুণডালেৰে ডিঙি চেপি হত্যা কৰাই পুনৰ ওজন লৈ
চাইছিল৷ দেখা গ’ল ওজন একেই আছে৷ আত্মাই শৰীৰ এৰি যোৱাৰ পাছতো শৰীৰৰ ওজন কমি নাযায়৷ গতিকে আত্মাৰ কোনো ওজন নাছিল৷ পাছৰ পৰীক্ষাত পায়সিয়ে মানুহক পাত্ৰত নিকপকপীয়াকৈ ভৰাই মোহৰ মাৰি মানুহজন
নমৰালৈকে গৰম কৰি চালে৷ তাৰ পাছত পাত্ৰটোত ফুটা এটা কৰি
আত্মাটোক ওলাই যোৱা দেখে নেকি লক্ষ্য কৰিলে৷ পুনৰ
নেতিবাচক ফলাফলেই পালে৷ গতিকে পায়সিয়ে সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ল যে আত্মা বুলি কোনো বস্তু নাই আৰু মৃত্যুৰ পাছত জীৱনো নাই৷ উল্লেখযোগ্য
যে ফ্ৰান্সিছ বেকন বা তেওঁৰ সমসাময়িকসকলে গীৰ্জাৰ স্বৰ্গ আৰু নৰক সম্পর্কীয়
বিশ্বাসৰ বিষয়ে এনে অভিজ্ঞতাভিত্তিক প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিবলৈ এবাৰো সাহস কৰা নাছিল।
ৰজা পায়সিৰ
কাহিনীটোৰ সত্যতা সম্পর্কে বহু ইতিহাসবিদে সন্দেহ প্ৰকাশ কৰে৷ আমি পায়সিৰ
অস্তিত্বৰ বিতর্কলৈ নগৈও পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ ভিত্তিত সিদ্ধান্তত
উপনীত হোৱাৰ এটা মনোবৃত্তি যে ভাৰতত অতি প্ৰাচীনকালৰে পৰাই আছিল সেই কথা জানিব পাৰোঁ৷ ৰজা পায়সিৰ বহুকাল আগতেই উদ্ভৱ হোৱা ভাৰতীয় দর্শনৰ প্ৰতিটো শাখা যেনে
ন্যায়, বৈশেষিক, সাংখ্য, অদ্বৈত-বেদান্ত, বৌদ্ধ, জৈন, লোকায়ত
সকলোতে কম-বেছি পৰিমাণে
সিদ্ধান্তৰ বাবে প্ৰত্যক্ষ প্ৰমাণত
গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে৷ এই সকলো দর্শনৰ ভিতৰত লোকায়ত বা চার্বাক দর্শনে ১০০% ই প্ৰত্যক্ষ প্ৰমাণভিত্তিক সিদ্ধান্তকহে
মান্যতা প্ৰদান কৰে৷ বিভিন্ন দর্শনৰ মাজেদি প্ৰাচীন ভাৰতত বস্তুবাদী মতাদর্শই
বিকাশ লাভ কৰি চাৰ্বাক দর্শনৰ মাজত ই পূর্ণতা পাইছিল৷
লোকায়ত
আৰু চার্বাক শব্দ দুটা ঐতিহাসিকভাৱে ভাৰতীয় বস্তুবাদী দর্শন বা মতাদর্শক বুজাবলৈ
ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। আক্ষৰিক অৰ্থত “লোকায়ত” মানে জনগণৰ
দৰ্শন। প্ৰাচীন ভাৰতৰ বৌদ্ধসকলে প্ৰথমে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব প্ৰায় ৫০০ লৈকে এই শব্দটো সাধাৰণ
জনজাতীয় দাৰ্শনিক দৃষ্টিভংগী আৰু প্ৰকৃতিৰ জ্ঞান দুয়োটাকে বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ
কৰিছিল। পাছত শব্দটো ভাৰতৰ ধৰ্মগুৰুসকলে তুচ্ছজ্ঞান কৰা আৰু ভাৰতীয় দাৰ্শনিক
চিন্তাৰ সীমান্তত অৱস্থান কৰা চিন্তাধাৰাক বুজাবলৈ বিকশিত হৈছিল। খ্ৰীষ্টপূৰ্ব
৫০০ চনৰ পাছত এই শব্দটোৱে অধিক অপমানজনক অৰ্থ লাভ কৰিছিল আৰু কুতর্কৰ সমাৰ্থক হৈ পৰিছিল। খ্ৰীষ্টীয়
ষষ্ঠ আৰু অষ্টম শতিকাৰ ভিতৰতহে “লোকায়ত” শব্দটোৱে
বস্তুবাদী চিন্তাধাৰাক বুজাবলৈ আৰম্ভ কৰে।
ভাৰতীয়
দাৰ্শনিক মতসমূহৰ ভিতৰত ইয়াক আটাইতকৈ উগ্ৰ ব্যৱস্থা হিচাপে গণ্য কৰা হয়। চার্বাক
মতাৱলম্বীসকলে স্বর্গৰ দৰে
অন্য এখন জগতৰ অস্তিত্ব, অমৰ
আত্মা, ঈশ্বৰ
আৰু পৰকালৰ ধাৰণা নাকচ কৰে৷ এই দৰ্শনৰ
প্ৰাথমিক উপলব্ধি চার্বাকসকলে এইদৰে
ই অতিপ্ৰাকৃতিক স্বর্গকেন্দ্ৰিক
ধাৰণাসমূহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি
গঢ় লৈ উঠা নৈতিক ব্যৱস্থাক নাকচ কৰে। ভাৰতীয় বস্তুবাদীসকলে সুখৰ লগতে নিজকে সংপৃক্ত
কৰে ব্যক্তিগত আনন্দক সৰ্বোচ্চ পর্যায়লৈ লৈ যোৱাটোৱেই এই ব্যৱস্থাটোৱে
আগবঢ়োৱা একমাত্ৰ নৈতিক বাধ্যবাধকতা৷
চার্বাকৰ
পূর্বেও ভাৰতত বস্তুবাদী দর্শনৰ
চর্চা হৈছিল৷ পূর্বৰ বস্তুবাদীসকলৰ লগত চার্বাকৰ প্ৰধান পাৰ্থক্য হ’ল মৌলৰ সংখ্যাত৷ পূৰ্বৰ
বস্তুবাদীসকলে মৌলৰ ক্ষিতি (মাটি), অপ (পানী), তেজ (অগ্নি), মৰৎ (বায়ু), আৰু ব্যোম (মহাকাশ) এই পাঁচটা বুলি ধৰি লৈছিল৷ আনহাতে চার্বাকসকলে
প্ৰথম চাৰিটাহে স্বীকাৰ কৰিছিল।
ভাৰতীয়
বস্তুবাদী দর্শনৰ দুজন প্ৰতিষ্ঠাপক আছিল বুলি ভবা হৈছিল৷ এজনৰ নাম আছিল চার্বাক
আৰু আনজনৰ নাম আছিল অজিত কেশকম্বলী৷ চার্বাকৰ নামেৰেই দার্শনিক মতটোক ‘চার্বাক’ নামেৰে অভিহিত
কৰা হয়৷ অন্য কিছু গৱেষকে চার্বাক নামৰ কোনো ব্যক্তিৰ অস্তিত্ব নুই কৰে আৰু
দার্শনিক মতটোৰ প্ৰতিষ্ঠাতা হিচাপে বৃহস্পতিৰ নামহে উল্লেখ কৰে৷ বুদ্ধৰ সমসাময়িক
অজিত কেশকম্বলী এই দার্শনিক মতটোৰ এজন প্ৰবক্তাহে বুলি এইসকলে
উল্লেখ কৰে৷ ভাৰতীয়
বস্তুবাদৰ আধাৰ গ্ৰন্থ ‘বৃহস্পতি সূত্ৰ’ এজন দার্শনিক
বৃহস্পতিয়ে ৰচনা কৰিছিল বুলি জনা যায়৷ বৃহস্পতিৰ জীৱন সম্পর্কে কিছুমান
পৰস্পৰবিৰোধী বিৱৰণী আছে যদিও অন্ততঃ তেওঁক ভাৰতীয় বস্তুবাদৰ কিংবদন্তীয়
প্ৰাধিকাৰী আৰু এতিয়া লুপ্ত হোৱা ‘বৃহস্পতি সূত্ৰ’ৰ প্ৰকৃত লেখক বুলি ধৰা হয়৷
ভাৰতীয় বস্তুবাদক এই কাৰণেই “বৃহস্পত্য” বুলিও নামাকৰণ
কৰা হৈছে।
প্ৰাচীন
ভাৰতত চাৰ্বাক মতাদর্শই এফালে বেদ সমর্থিত ব্ৰাহ্মণ্যবাদী পন্থা আৰু আনফালে অবৈদিক
বৌদ্ধ আৰু জৈন পন্থাৰ বিৰুদ্ধে অকলশৰীয়া প্ৰতিদ্বন্দ্বী হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছিল। বেদক
কেন্দ্ৰ কৰি সেই সময়ত প্ৰচলিত কিছুমান ধর্মীয় গোড়ামি
আৰু মানুহৰ মাজত চলি থকা মৃত্যুৰ পাছৰ জীৱন আৰু পৰলোকৰ
ওপৰত থকা বিশ্বাসবোৰ, চাৰ্বাকবাদীসকল
আৰু অন্য মতাদর্শৰ মাজত মতবিৰোধৰ মূল কাৰণ হৈ পৰিছিল৷
চার্বাক দর্শনক
লোকায়ত বুলিও কোৱা হয়৷ ইয়াৰ পৰা বুজা যায় যে এই দর্শন সাধাৰণ
জ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত সীমাৱদ্ধ আছিল। দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে
চার্বাক দর্শন সম্পর্কীয় সকলো মূল গ্ৰন্থ হেৰাই গৈছে৷ এই দর্শনৰ বিষয়ে আমাৰ
যৎসামান্য জ্ঞান বিভিন্ন হিন্দু, জৈন, বৌদ্ধ
ধৰ্মৰ ৰচনাৰ পৰাহে আহৰণ কৰা হৈছে। বেছিভাগ ভাৰতীয় দৰ্শন অনুগামীয়েই চাৰ্বাকৰ বস্তুবাদী নীতিক সমালোচনা
কৰিছিল৷ সেই মতাৱলম্বীসকলে চাৰ্বাকৰ
দুৰ্বলতাবোৰক অতিৰঞ্জিত কৰা বা ইয়াৰ মতবাদৰ ভুল ব্যাখ্যা কৰিছিল৷ আনহাতে আজি
চাৰ্বাকৰ বিষয়ে আমাৰ ধাৰণা এনে সমলৰ পৰাই আহৰণ কৰিবলগীয়া হৈছে৷
এসময়ত
ভাৰতত চার্বাক দর্শনৰ সৃষ্টিয়ে প্ৰমাণ কৰে যে ভাৰত কেৱল আধ্যাত্মিকতাবাদৰ
কেন্দ্ৰবিন্দু নাছিল৷ ভাৰতত বস্তুবাদেও
উল্লেখনীয় প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰিছিল। ‘পদাৰ্থ’ক চূড়ান্ত বাস্তৱ হিচাপে ধৰি লোৱাৰ
ধাৰণাটো প্ৰথমে ঋক্বেদত বৃহস্পতি লৌক্যই বিকাশ কৰিছিল। ইতিহাসবিদসকলে
অনুমান কৰিছে যে বেদসমূহ খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ১৫০০ চনৰ পৰা খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩০০ চনৰ ভিতৰত
ৰচনা আৰু সংকলন কৰা হৈছিল। এই সময়ছোৱাক বৈদিক যুগ বুলি কোৱা হয়৷ বৈদিক যুগত ভাৰতীয় বস্তুবাদৰ বিকাশ আটাইতকৈ দুৰ্বল পৰ্যায়ত আছিল।
বৈদিক যুগত বৃহস্পতি নামেৰে পৰিচিত এজন ব্যক্তি আৰু তেওঁৰ অনুগামীসকলৰ উল্লেখত অতি
সুপ্ত ৰূপত বস্তুবাদৰ উপস্থিতি স্পষ্ট হৈ পৰে৷ সেই সময়ৰ গ্ৰন্থবোৰৰ পৰা
অনুমান কৰিব পাৰি যে বৃহস্পতিয়ে নিজাকৈ এক দাৰ্শনিক মত প্ৰতিষ্ঠা
কৰাতকৈ আন দর্শনৰ মতামতবোৰক বৈশিষ্ট্যপূৰ্ণভাৱে
খণ্ডন কৰিছিল। অর্থাৎ বৃহস্পতিৰ
অনুগামীসকলে সেই সময়ৰ গোড়ামিবোৰৰ প্ৰতি
সন্দেহবাদী হোৱাৰ লগতে ইচ্ছাকৃতভাৱে
সেই বোৰ নস্যাৎ কৰিছিল।
বেদত “অবিশ্বাসী” বা “ইতিকিংকাৰী” বুলি
যিবোৰ উল্লেখ পোৱা যায় সেইবোৰ বৃহস্পতি আৰু তেওঁৰ বস্তুবাদী দৃষ্টিভংগীৰ অনুগামী বুলি এতিয়া
ধাৰণা কৰা হয়৷ এইদৰে আদি ৰূপত বস্তুবাদ
মূলতঃ বেদ বিৰোধী
আছিল। বৃহস্পতিৰ এটা প্ৰধান আপত্তি বেদৰ দৰে পৱিত্ৰ
গ্ৰন্থৰ পদৰ অৰ্থ বুজি নোপোৱাকৈ পুনৰাবৃত্তি কৰাৰ প্ৰথাৰ বিৰুদ্ধেও আছিল৷ অৱশ্যে বাহিৰৰ পৰা
কোনো ইতিবাচক সংযোজন অবিহনে বৃহস্পতিৰ ধাৰণাবোৰ এক
সুসংহত দাৰ্শনিক দৃষ্টিভংগীত পৰিণত নহ’লহেঁতেন। বেদৰ
সামৰণি অংশত সেই সময়ৰ আধ্যাত্মিকতাবাদৰ বিৰোধিতা ব্রহস্পত্য লোকসকলৰ হিংসাত্মক কার্যকলাপৰ কাহিনী
আছে। আমোদজনকভাৱে তৈত্তিৰীয় ব্ৰাহ্মণৰ
এক কাহিনীৰ পৰা দেৱতাসকলক বৃহস্পতিৰ ধ্বংসাত্মক প্ৰচেষ্টাবোৰে একো কৰিব নোৱাৰিছিল বুলি জনা যায়৷
এই কাহিনী মতে এসময়ত বৃহস্পতিয়ে দেৱী গায়ত্ৰীৰ
মূৰত আঘাত কৰিছিল। দেৱীৰ মূৰটো
টুকুৰা টুকুৰ হৈ গৈছিল। কিন্তু গায়ত্ৰী অমৰ। তেওঁৰ মৃত্যু নহ’ল৷। তেওঁৰ মগজুৰ
প্ৰতিটো টুকুৰাই জী আছিল। অৱশেষত
বৃহস্পতিৰ অনুগামীসকলে “স্বভাৱ” মতবাদ গ্ৰহণ কৰে৷
“স্বভাৱ” শব্দটোক “সত্তা” বা “প্ৰকৃতি” বুলি ব্যাখ্যা কৰিব
পাৰি। অলৌকিকতাবাদ আৰু অলৌকিকতাবাদী মতাদৰ্শৰ পৰা অহা নৈতিক শিক্ষাক প্ৰত্যাখ্যান
কৰা চিন্তাধাৰাক বুজাবলৈ বৃহস্পতিয়ে এই শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছিল।
বৃহস্পতি আৰু তেওঁৰ অনুগামীসকলক আত্মাৰ চিৰন্তন
স্বৰূপত বিশ্বাস নকৰা বাবে আৰু দেৱতাসকলক শ্ৰদ্ধা
নকৰা বাবে তুচ্ছ-তাচ্ছিল্য আৰু উপহাস কৰা হৈছিল।
ভাৰতীয় ইতিহাসৰ মহাকাব্যৰ
যুগত (খ্ৰীষ্টপূর্ব ১০০০ পৰা ৬০০, এই সময় লৈ ভিন্ন মত আছে) সেই
সময়ত প্ৰচলিত ‘প্ৰকৃতিবাদ’ৰ লগত বৃহস্পতিৰ
মতবাদ বিদ্যালয়ৰ
একত্ৰিত হ’বলৈ আৰম্ভ কৰে। প্ৰকৃতিবাদে আধ্যাত্মিকতাৰ অস্তিত্বক
নাকচ কৰিছিল আৰু কোনো এটা নৈতিকভাৱে
ভাল এটা কাৰ্যই ভাল আৰু বেয়া কাৰ্যই বেয়া
পৰিণতি দিব পাৰ বুলি থকা ধাৰণাটোক
নাকচ কৰিছিল। প্ৰকৃতিবাদৰ লগত সংমিশ্ৰণে ভাৰতীয়
বস্তুবাদক এক মুক্ত দাৰ্শনিক ব্যৱস্থা হিচাপে গঢ়
দিয়াত সহায় কৰিছিল৷ এই সময়তে লোকায়ত
শব্দটোৱে ব্ৰাহস্পত্যৰ ঠাই লয়৷ সেই সময়ত লোকায়তসকল সেই
সময়ৰ ধৰ্মীয় চিন্তাধাৰা অৰ্থাৎ জৈন আৰু বৌদ্ধ ধৰ্মৰ বিৰোধী হৈয়েই থাকিল৷ এই সময়তে লোকায়তসকলে
চাৰিটা মৌলৰ যোগেদি (পৃথিৱী, বায়ু, অগ্নি, পানী) পদার্থৰ অস্তিত্ব
ব্যাখ্যা কৰিবলৈ যত্ন কৰিছিল৷
মহাকাব্য
যুগত লোকায়ত মতবাদৰ আনুষ্ঠানিক
বিকাশৰ বিষয়ে নিশ্চয়তা কম হ’লেও প্ৰকৃতিবাদী আধ্যাত্মিকতা
গ্ৰহণৰ ফলত বৈজ্ঞানিক অনুসন্ধান আৰু যুক্তিবাদী দৰ্শনৰ সৈতে অৱশেষত ইয়াৰ সম্পৰ্ক
গঢ় লৈ উঠিছিল৷ অৱশেষত বস্তুবাদ এটা
মতবাদ হিচাপে থিয় দিছিল কাৰণ লোকায়তে একে সময়তে উপনিষদীয়
শিক্ষাৰ ঈশ্বৰবাদৰ লগতে বৌদ্ধ আৰু জৈন ধৰ্মৰ নৈতিক শিক্ষাকো নাকচ কৰিছিল। লোকায়তে শাস্ত্ৰ
আৰু সাক্ষ্যৰ কৰ্তৃত্বক নাকচ কৰি ব্যক্তিৰ পক্ষত
থিয় দিছিল।
ভাৰতীয় ইতিহাসত ব্ৰাহ্মণ্যবাদী দর্শনৰ
বিকাশৰ সময়ত (প্ৰায় ১০০০ খ্ৰীষ্টাব্দ) লোকায়ত দৰ্শনে সুখসর্বস্ব মূল্যবোধ
গ্ৰহণ কৰিছিল। এই সময়ত ভক্তিবাদীসকলৰ আধ্যাত্মিকতা
আৰু ধ্যানৰ বিপৰীতে ভাৰতীয়
বস্তুবাদে শৰীৰৰ সুখক সকলো চিন্তাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু কৰি লয়৷
এই সময়ত ভাৰতীয় বস্তুবাদৰ অনুগামীসকলে কোনো
সংযম নোহোৱাকৈ নিজৰ ইন্দ্ৰিয়ক সন্তুষ্ট
কৰাটোকে ব্ৰত হিচাপে লৈছিল৷ এই পর্যায়ত ‘সুখ’কে সৰ্বোৎকৃষ্ট উপলব্ধি
ধৰি লোৱা হৈছিল আৰু লোকায়তৰ মতে
ইয়েই আছিল নিজৰ জীৱন উপভোগ কৰাৰ একমাত্ৰ যুক্তিসংগত উপায়। বিকাশৰ এই পৰ্যায়তে ভাৰতীয়
বস্তুবাদক “লোকায়ত”ৰ উপৰি “চাৰ্বাক” বুলিও উল্লেখ
কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰা হয়।
অৱশ্যে
চার্বাক দর্শন সম্পর্কীয় পৰম্পৰাগত ধাৰণাবোৰক শেহতীয়াকৈ ৰামকৃষ্ণ ভট্টাচার্যৰ দৰে
নতুন প্ৰজন্মৰ পণ্ডিতসকলে প্ৰত্যাহ্বান জনাইছে আৰু কিছু নতুন দৃষ্টিভংগী আগ
বঢ়াইছে৷ আগতে উল্লেখ কৰি
অহাৰ দৰে চার্বাক বা লোকায়তৰ বিষয়ে থকা সর্বাধিক প্ৰচলিত ধাৰণা
হ’ল- (ক) চার্বাকসকলে ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য (চকু কাণ নাক জিভা ছালৰ জৰিয়তে আহৰণ কৰা) উপলব্ধিৰ
বাহিৰে আন কোনো জ্ঞানৰ আহিলা মানি নলৈছিল, (খ) তেওঁলোকে অমিশ্ৰিত কামুকতাবাদ আৰু
সুখবাদৰ পোষকতা কৰিছিল। ৰামকৃষ্ণ
ভট্টাচার্যই দুয়োটা অভিযোগ
ভিত্তিহীন নিন্দা বুলি প্ৰমাণ কৰিছে৷ চার্বাকসকলে ইন্দ্ৰিয়ই
ঢুকি নোপোৱা উপলব্ধিৰ কথা স্বীকাৰ
কৰাৰ বহুখিনি প্ৰমাণ আছে৷ চার্বাকসকলৰ
বিৰুদ্ধে থকা দ্বিতীয় অভিযোগৰ ক্ষেত্ৰত
ভট্টাচার্যৰ মতামত হ’ল এই কথা প্ৰমাণ
কৰিবলৈ চার্বাকৰ বিৰোধীসকলে কোনো প্ৰামাণিক সূত্ৰ
দাঙি ধৰিব পৰা নাই৷ সকলো
বস্তুবাদীকে কামুকতাবাদী বুলি থকা সাধাৰণ বিশ্বাসটো এটা ভুল ধাৰণা।
ভাৰতীয় বিজ্ঞানৰ
ক্ষেত্ৰখনত বস্তুবাদে বিশেষ প্ৰভাৱ পেলাইছে। ভাৰতীয় বস্তুবাদৰ এই প্ৰসাৰৰ কাৰণে আমাৰ
শৰীৰটো মন বা আত্মাৰ ওপৰত বোজা হোৱাৰ পৰিৱর্তে নিজেই আচৰিত আৰু সম্ভাৱনাৰে ভৰা বুলি
গণ্য কৰিব পৰাৰ মানসিকতা গঢ় লৈ উঠিছিল৷ ভাৰতীয়সকলৰ দৃষ্টিভংগীৰ এই পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰমাণ
ভাৰতৰ ইতিহাসৰ কালছোৱাত বিজ্ঞানৰ অগ্ৰগতিৰ পৰাই পোৱা যায়। বস্তুবাদী চিন্তাধাৰাই ভৌতিক
জগতখনক মৰ্যাদা প্ৰদান কৰিছিল আৰু বিজ্ঞানক সন্মানজনক স্তৰলৈ উন্নীত কৰিছিল। তদুপৰি
সত্যৰ অভিজ্ঞতাভিত্তিক বৈধকৰণৰ ওপৰত বস্তুবাদীসকলে গুৰুত্ব দিছিল আৰু ইয়েই বৈজ্ঞানিক
গৱেষণাৰ নিয়ম হৈ পৰিছিল৷ চাৰ্বাকসকল আছিল প্ৰথম দাৰ্শনিক বাস্তৱবাদী। তেওঁলোকে উপলব্ধি
কৰিছিল যে ‘অনুমান’বোৰে সদায়েই সমস্যাৰ সৃষ্টি নকৰে দৈনন্দিন
জীৱনত আগবাঢ়ি যাবলৈ কেতিয়াবা অনুমান কৰাটো এটা প্ৰয়োজনীয় পদক্ষেপ। ব্যৱহাৰিক উদ্দেশ্যৰ
বাবে লোকায়তে নিশ্চয়তাৰ বিপৰীতে সম্ভাৱনাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰা অনুমানৰ মাজত পাৰ্থক্য
ৰাখিছিল।
তথ্যসূত্ৰ :
1. Bhattacharya,
Ramkrishna (2011): Studies on The Carvaka/Lokayata, Anthem Press, 75-76
Blackfriars Road, London SE1 8HA, UK.
2. Raju, C. K (31
March, 2019): Do Indians have a scientific temper?
Ancient texts reveal we did, way before the West we did, way
before the West, The Print
3Wernicki,
Abigail Turner Lauck: Lokayata/Carvaka—Indian
Materialism, Internet Encyclopedia of Philosophy
